Multiple sclerose (MS) is een aandoening van het centrale zenuwstelsel. De myelinescheden rondom hersenzenuwen, het ruggenmerg en oogzenuwen zijn bij MS beschadigd. De myelineschede zorgt voor bescherming, isolatie en voor het efficiënt en snel doorgeleiden van prikkels in zenuwen (AFBEELDING 1). Als de myelineschede beschadigd raakt, zullen prikkels minder snel worden doorgegeven door de zenuwen. Dit kan tot verschillende klachten leiden zoals zichtproblemen, verminderde sensibiliteit en problemen met lopen [1]. De ziekte kan op alle leeftijden voorkomen, maar komt voornamelijk bij vrouwen voor met een piekincidentie tussen de 20-40 jaar.

De myelineschede om de axonen raakt beschadigd door een auto-immuunreactie. T-cellen binden aan antigenen in myeline, waardoor er een inflammatiereactie plaatsvindt. Verschillende leukocyten, zoals macrofagen en B-cellen worden geactiveerd. Dit zorgt ervoor dat oligodendrocyten, de cellen die myeline aanmaken in het centrale zenuwstelsel, worden beschadigd. In eerste instantie zal er herstel plaatsvinden van de beschadigde oligodendrocyten. Naarmate de ziekte vordert, treedt er onherstelbare schade op en kan er sclerose (littekenweefsel) ontstaan. MS dankt zijn naam hieraan (letterlijk: sclerose op verschillende plekken). Waarom deze auto-immuunreactie optreedt, is onbekend, maar een genetische aanleg en omgevingsfactoren (zoals een vitamine D tekort of roken) spelen een rol.

MS is onder te verdelen in vier typen op basis van klinische patronen (AFBEELDING 2):

Relapsing-remitting MS (RRMS). Dit is de meest voorkomende vorm (85 tot 90% van de patiënten). Hierbij komen de symptomen in aanvallen die binnen een paar dagen ontstaan. Het lichaam herstelt daarna gedeeltelijk, wat een aantal weken duurt (remissie fase). Vervolgens treden er weer terugvallen op (relapse fase).
Secundair progressieve MS (SPMS): 75% van de patiënten met relapsing-remitting MS zal na ongeveer 35 jaar dit type MS ontwikkelen. In plaats van terugkerende aanvallen en fasen van herstel, treedt er uiteindelijk een continue verslechtering op.
Primair progressieve MS (PPMS): komt in ongeveer 10% van de gevallen voor. Hierbij wordt het ziektebeeld heel snel steeds erger en zijn er geen terugvallen of remissies.
Progressief/relapsing MS (PRMS): een zeldzame vorm van MS. Dit lijkt op primair progressieve MS, maar hierbij is er naast het progressieve beloop, dat al vanaf het begin merkbaar is, ook sprake van terugvallen. Deze terugvallen bestaan uit aanvallen waarbij de symptomen verergeren en vaak een aantal dagen duren.

Een typische eigenschap van MS is dat de symptomen in de beginfase van de ziekte in aanvallen komen. Dit komt omdat de myelineschede snel beschadigd raakt wat leidt tot een aanval en het lichaam dit vervolgens probeert te herstellen, wat even tijd kost. Na een bepaalde periode is het voor het lichaam niet meer mogelijk om de myelinescheden steeds te herstellen wat resulteert in een progressief ziektebeeld. De symptomen worden gedurende de tijd erger, omdat er steeds minder neuronen goed kunnen functioneren.

De symptomen bij MS kunnen erg verschillen, omdat de myelineschede op verschillende plekken in het centrale zenuwstelsel beschadigd kan zijn. Veel voorkomende symptomen zijn oogproblemen, tintelingen, evenwichtsproblemen, krachtsverlies, pijn, vermoeidheid en mictie- en ontlastingsproblemen. Oogproblemen worden meestal veroorzaakt door aantasting van de oogzenuw (meestal aan één oog), een zogenaamde neuritis optica. Een neuritis optica kan verschillende symptomen geven, zoals pijn bij het bewegen van het oog, vervaging in het centrale gezichtsveld, een centraal scotoom (AFBEELDING 3) of complete blindheid (komt zelden voor). Tot slot kan het ‘teken van Lhermitte’ worden waargenomen bij MS; bij het vooroverbuigen voelt de patiënt alsof er elektriciteit vanuit de nek naar de wervelkolom en de ledematen loopt. Dit komt doordat het ruggenmerg is aangetast. Opvallend is dat bij veel patiënten de symptomen verergeren bij een verhoging van de lichaamstemperatuur (bijvoorbeeld door fysieke inspanning). Dit wordt ook wel het ‘Uhthoff-fenomeen’ genoemd.

MS is op zichzelf geen dodelijke ziekte, maar mensen kunnen in heel zeldzame, ernstige gevallen wel overlijden aan de indirecte gevolgen of complicaties van MS. Voorbeelden hiervan zijn een longontsteking of urineweginfectie. Er is een verhoogde kans op het krijgen van een longontsteking doordat bijvoorbeeld het slijm niet goed kan worden opgehoest. Een urineweginfectie kan worden veroorzaakt doordat de blaas soms niet goed geleegd kan worden.

Eén van de medicamenten die gebruikt kan worden voor MS is natalizumab (zie voor meer info ‘behandeling’). Een complicatie die soms op kan treden bij gebruik van dit medicament is progressieve multifocale leuko-encefalopathie (PML). Dit is een ernstige infectie van de hersenen (specifiek de oligodendrocyten) veroorzaakt door het JC-virus. Een groot deel van de bevolking komt in aanraking met dit virus, waarna het latent in het lichaam blijft zitten. Het virus kan echter reactiveren bij patiënten die immuungecompromitteerd zijn, in dit geval door het gebruiken van natalizumab, wat in 20% van de gevallen leidt tot de dood [3]. Als PML vroeg wordt ontdekt is de prognose veel gunstiger.

Om de diagnose MS te stellen, wordt er gebruik gemaakt van de McDonald criteria. Deze criteria houden in dat er minimaal twee aanvallen met MS-verschijnselen moeten zijn opgetreden, waarbij minstens twee verschillende plaatsen van het centrale zenuwstelsel zijn aangedaan. Deze beschadigingen kunnen via een MRI-scan van de hersenen en ruggenmerg worden aangetoond. Verder kan een lumbaalpunctie worden gedaan waarbij er oligoklonale banden kunnen worden gevonden. Oligoklonale banden duiden op een verhoogde concentratie van antilichamen die geproduceerd zijn door een aantal ‘klonen’ van plasmacellen [5]. De antilichamen die worden aangemaakt door een bepaalde plasmacel hebben dezelfde opbouw. Via een speciale gel kunnen eiwitten worden gescheiden waarbij identieke antilichamen op dezelfde plek in de gel terechtkomen. Dit ziet eruit als een ‘band’, bij MS zijn er meerdere van deze banden te zien. Tot slot kunnen andere oorzaken van gedeeltelijke verlamming, zoals sarcoïdose, SLE, HIV of vitamine B12-tekort met bloedonderzoek worden uitgesloten.

MS is niet te genezen, maar de aanvallen en symptomen kunnen worden bestreden. Zo kan prednison zorgen voor een verkorte aanvalsduur en zijn er ook steeds meer medicijnen die de kans op nieuwe aanvallen verkleinen; de zogenaamde ‘disease modifying drugs’. Voorbeelden hiervan zijn interferon bèta of glatirameeracetaat. Deze verminderen het aantal relapses (terugvallen) met één derde en zorgen ervoor dat er minder nieuwe laesies ontstaan. Als bovenstaande opties niet (meer) werkzaam blijken, kan er ook via een infuus natalizumab worden toegediend. Natalizumab is een immunomodulatoir medicijn dat gebruikt wordt bij actieve relapsing-remitting MS of MS die bijvoorbeeld door interferon-beta of glatirameeracetaat heen breekt. Het zorgt ervoor dat bepaalde leukocyten de bloedbaan niet meer kunnen verlaten, zodat deze cellen het ontstoken weefsel niet meer kunnen bereiken [4]. Naast medicamenteuze behandeling, is ondersteuning ook erg belangrijk. Hierbij kunnen de revalidatiearts, logopedist, ergo- en fysiotherapeut helpen [1].

Auteurs

Auteur: Sarah Dekker
Co-auteur: Lars Nijman
Student reviewer: Anniek Heemskerk
Gezien door medisch specialist: J. Killestein, neuroloog

Link voor verdieping
https://www.amboss.com/us/knowledge/Multiple_sclerosis/

Referenties

[1] Hersenstichting. (z.d.-d). Wat is Multiple sclerose (MS)? https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/multiple-sclerose-ms/

[2] Kumar, V. (2013). Robbins Basic Pathology (9de editie). Elsevier.

[3] Kuks, J. B. M., & Snoek, J. W. (2016). Leerboek klinische neurologie (18e editie). Bohn Stafleu van Loghum.

[4] natalizumab. (z.d.). Farmacotherapeutisch kompas. https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/n/natalizumab#eigenschappen

[5] Eysink Smeets, M. M., Oude Engberink, R. D., Jacobs, B. C., & de Bruijn, S. F. T. M. (2013). De betekenis van oligoklonale banden in de liquor: van meten naar weten. Tijdschrift voor Neurologie en Neurochirurgie, 114, 60–66.

Jameson, L. J., & Kasper, D. (2015). Harrison’s Principles of Internal Medicine (19th edition). McGraw-Hill Education.

Kumar, P. J., & Clark, M. L. (2012). Kumar and Clark’s Clinical Medicine. Elsevier Gezondheidszorg.

Olek, M. (z.d.). Manifestations of multiple sclerosis in adults. Up To Date. Geraadpleegd op 27 maart 2022, van https://www.uptodate.com/contents/manifestations-of-multiple-sclerosis-in-adults